Co do zasady, za popełnienie czynu zabronionego na podstawie Kodeksu karnego odpowiadają osoby, które ukończyły 17 lat. Wyjątkowo, w przypadku popełnienia określonych przestępstw (np. zabójstwo, spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, rozbój), za popełnienie czynu zabronionego mogą odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym również osoby, które ukończyły 15 lat.
Co w przypadku, gdy czynu zabronionego dopuściła się osoba nieletnia?
Odpowiedzialność karna nieletnich została uregulowana w ustawie z dnia 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Na podstawie tej ustawy prowadzone są postępowania o demoralizację w stosunku do osób, które nie ukończyły 18 lat, a także postępowania w sprawach o czyny karalne co do osób pomiędzy 13 a 18 rokiem życia (art. 1 § 1 ustawy).
Oznacza to, że odpowiedzialność za popełnienie czynu karalnego ponoszą osoby, które ukończyły 13 lat. W przypadku młodszych osób możliwe jest wyłącznie postępowanie o demoralizację.
Czyn karalny oznacza zarówno przestępstwo i przestępstwo skarbowe, jak i niektóre rodzaje wykroczeń, wymienione w at. 1 § 2 ustawy, w tym np. zakłócanie spokoju, kradzież, paserstwo.
Za okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego uznaje się w szczególności naruszanie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych (art. 4 § 1 ustawy).
Każdy, kto stwierdzi istnienie okoliczności świadczących o demoralizacji ma społeczny obowiązek zawiadomienia o tym rodziców lub opiekuna nieletniego, szkoły, sądu rodzinnego, Policji lub innego właściwego organu. W przypadku dowiedzenia się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, należy zawiadomić o tym sąd rodzinny lub Policję. Postępowania w sprawach nieletnich prowadzone są przez sądy rodzinne.
Wobec nieletnich stosowane są środki wychowawcze oraz wyjątkowo środek poprawczy – umieszczenie w zakładzie poprawczym. Do katalogu środków stosowanych wobec nieletnich zalicza się m.in.: udzielenie upomnienia, zobowiązanie do określonego postępowania (np. do naprawienia wyrządzonej szkody), ustanowienie nadzoru (np. rodziców, opiekuna, organizacji społecznej, kuratora).
Sąd rodzinny może również zobowiązać rodziców nieletniego np. do poprawy warunków wychowawczych, bytowych lub zdrowotnych nieletniego, a także do ścisłej współpracy ze szkołą, do której nieletni uczęszcza, jak również do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego.
Rodzicom uchylających się od wykonania nałożonych zobowiązań, sąd może wymierzyć grzywnę w kwocie od 50 do 1500 złotych, która zostanie uchylona, jeżeli w ciągu 14 dni rodzic lub opiekun usprawiedliwi swoje zachowanie lub przystąpi do wykonywania nałożonych obowiązków.
W sprawach nieletnich należy kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego oraz zmierzając w miarę potrzeby do prawidłowego spełniania przez rodziców lub opiekuna ich obowiązków wobec nieletniego, uwzględniając przy tym interes społeczny.
Z kolei w postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego.
