Umowy wzajemne są jednymi z najczęściej zawieranych czynności prawnych. Strony zawierające takie umowy zazwyczaj starają się jak najlepiej zabezpieczyć swoje interesy na wypadek ewentualnych naruszeń i zaniedbań. Aby nie ograniczać się jedynie do dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych kodeksu cywilnego, warto rozważyć zastrzeżenie kary umownej.
Kara umowna: pojęcie i przesłanki
Kara umowna, rozumiana jako zastrzeżenie umowne zapłaty określonej sumy pieniężnej celem naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (art. 483 kodeksu cywilnego) jest jedną z najczęściej pojawiających się w stosunkach zobowiązaniowych, dodatkowych klauzul umownych. Kara umowna dotyczy wyłącznie sumy pieniężnej, która nie musi być z góry określona w umowie; wystarczy, że będą określone kryteria jej obliczenia. Sankcja ta jest egzekwowana w przypadku uchybienia warunkom umowy, co powinno być konkretnie określone w jej treści. Może to obejmować nieterminowe wykonanie zobowiązania, jego niewykonanie lub niepełne wykonanie, a także niedopełnienie innych obowiązków wynikających z umowy. Kara umowna może być ustanowiona jedynie na podstawie zgody stron. Chociaż jej celem jest naprawienie szkody, brak szkody nie zwalnia z obowiązku jej zapłaty, a jedynie może wpłynąć na jej stosowne miarkowanie. Odróżnia to karę umowną od odszkodowania dochodzonego na podstawie art. 471 Kodeksu cywilnego. Kara umowna; w przeciwieństwie do odszkodowania z tytułu odpowiedzialności ex contractu, może być dochodzona bez względu na wysokość szkody (vide: art. 484 kodeksu cywilnego, Wyrok Sądu Najwyższego z 14.05.2002 r., V CKN 357/00).
Kara umowna typowa a kara umowna na wypadek odstąpienia od umowy
W literaturze rozróżnia się tzw. kary umowne typowe od kar umownych na wypadek odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia. Typowa kara umowna aktualizuje się, gdy jedna ze stron naruszy warunki umowy. Natomiast kara umowna na wypadek odstąpienia wymaga dodatkowego warunku – odstąpienia od umowy przez wierzyciela. Oznacza to, że kara ta aktualizuje się w momencie, gdy w związku z naruszeniem zobowiązania wierzyciel składa skuteczne oświadczenie o odstąpieniu lub wypowiedzeniu umowy.
Odstąpienie od umowy a dopuszczalność dochodzenia kary umownej
Podstawą odstąpienia od umowy może być zarówno niewykonanie, jak i nienależyte wykonanie zobowiązania. Skuteczne odstąpienie potwierdza niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy przez drugą stronę. Należy jednak zauważyć, że wygaśnięcie zobowiązania, np. poprzez stwierdzenie nieważności umowy, automatycznie powoduje wygaśnięcie obowiązku zapłaty kary umownej. W orzecznictwie istnieją dwa poglądy: pierwszy zakłada, że odstąpienie od umowy unieważnia wszystkie jej postanowienia, w tym klauzulę kary umownej; drugi, bardziej powszechny, przyjmuje, że odstąpienie znosi jedynie prawa i obowiązki stron związane z istotą umowy, ale nie wyklucza dochodzenia kary umownej (Wyrok SN z 15.11.2012 r., sygn. akt V CSK 512/11). Warto jednak zauważyć, że doktrynie i orzecznictwie panuje pogląd, że po odstąpieniu od umowy możliwe jest dochodzenie kary umownej związanej z odstąpieniem, ale nie z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r. (sygn. akt III CZP 39/12) stanowi, że roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy.
Tryb dochodzenia zapłaty kary umownej
Gdy zaistnieją okoliczności uzasadniające żądanie kary umownej, należy wystosować wezwanie do zapłaty. Zwykle kara umowna ma charakter bezterminowy, więc zobowiązanie do jej zapłaty powstaje z chwilą doręczenia wezwania i powinno być spełnione niezwłocznie. W przypadku odmowy zapłaty, można naliczać odsetki za opóźnienie i podjąć działania, takie jak zawezwanie do próby ugodowej, które jest tańsze i szybsze od procesu sądowego. Jeśli ugoda nie zostanie zawarta, możliwe jest wytoczenie powództwa sądowego o zapłatę kary. W postępowaniu sądowym strona dochodząca zapłaty kary umownej nie musi udowadniać szkody ani jej wysokości, wystarczy wykazać zaistnienie przesłanek uzasadniających nałożenie kary. Pozwany, chcąc się uwolnić od obowiązku zapłaty, musi przedstawić odpowiedni przeciwdowód, zgodnie z art. 6 Kodeksu cywilnego.
Czy warto zastrzec karę umowną?
Kara umowna stanowi skuteczne zabezpieczenie interesów stron na wypadek niewywiązania się z warunków umowy. Jest łatwiejsza do wyegzekwowania niż odszkodowanie na podstawie art. 471 Kodeksu cywilnego, które wymaga wykazania szczegółowych okoliczności oraz wysokości szkody. Ponadto, kara umowna działa jako instrument dyscyplinujący kontrahentów, zachęcając ich do dołożenia wszelkich starań, by uniknąć obowiązku jej zapłaty.
